مقدمه

در نظام­‌هاي آموزشي و پژوهشي، دانشجويان دوره­‌‍هاي كارشناسي ارشد و دكتراي تخصصي به عنوان پژوهشگر شناخته مي‌­شوند. اين دوره­‌ها در نظام آموزش عالي ايران پس ازگذراندن تعدادي واحد درسي با تدوين رساله يا پايان­‌نامه تحصيلي تمام مي­‌شود و همين پايان­‌نامه تحصيلي يکي از ملاک‌هاي قرارگرفتن دانش‌آموختگان در زمره محققان كشور است. شاید پایان‌نامه طولانی‌ترین نوشته علمی باشد که تابحال انجام داده‌اید با در حال انجام آن هستید. برای بیشتر افراد، دانستن اینکه از کجا شروع کنند؛ می‌تواند کمی ترسناک باشد. معمولا دانشگاه‌‌ها دستورالعمل‌هایی درباره نحوه نگارش پایان‌نامه/رساله برای دانشجویان خود تهیه می‌کنند. در این مقاله به ساختار، نکات نگارشی و فصل‌های پایان‌نامه خواهیم پرداخت. بخش‌های و فصل‌های پایان‌نامه، بسته به نوع پژوهش و اینکه در چه رشته‌ای تحصیل می‌کنید، می‌تواند اشکال و عنوان‌های متفاوتی داشته باشد. در این مقاله به رایج‌ترین ساختار پایان‌نامه‌ خواهیم پرداخت.

بخش‌­هاي پايان­‌نامه یا رساله و ترتيب آنها

• صفحه بسم الله
• صفحه عنوان فارسی
• اسکن صفحه تصويب نامه فارسی  (بستگی به دانشگاه دارد)
• اسکن صفحه اظهارنامه فارسی (بستگی به دانشگاه دارد)
• صفحه اهدا يا تقديم
• صفحه تقدير و تشکر
• چکيده فارسي (حداکثر 300 واژه به همراه 4 تا 7 کلیدواژه)
• فهرست مطالب: شامل عناوين اصلي و فرعي فصل­ها، عنوان کتابنامه (فهرست مأخذ) و عناوين پيوست‌­ها
• فهرست جدول‌­ها (در صورت وجود)
• فهرست شکل­‌ها (در صورت وجود)
• فهرست علايم و اختصارات (در صورت وجود)
• پيشگفتار (اختياري)
• متن اصلي
• منابع و مأخذ
• واژه‌­نامه (اختياري)
• پيوست­ها (در صورت وجود)
• چکيده لاتين (Abstract) به همراه کلیدواژه لاتين (Keywords)
• صفحه عنوان انگليسي

شیوه نگارش

شیوه نگارش بیان شده برای نمونه و آگاهی شماست. حتما برای اطلاعات بیشتر به «دستورالعمل نگارش پایان‌نامه» در دانشگاه خود رجوع کنید.

نوع قلم، اندازه و فاصله خطوط دربخش­‌های مختلف

نوع قلم مورد استفاده در تمامي متن يکنواخت است (ببینید جدول1). اندازه فونت­‌ها در سرفصل­‌ها، زيربخش­‌ها و متن اصلي رعايت می­‌شود.

جدول1. نوع قلم، اندازه و فاصله خطوط در بخش‌­های مختلف پایان‌­نامه

نوع متن	نوع قلم	اندازه	فاصله خطوط
متن فارسی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	14	1/15 سانتی متر
عنوان فصل	B زر	18
تیترهای اصلی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر سیاه	16
تیترهای فرعی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر سیاه	14
چکیده فارسی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	12	1 سانتی متر (معادلSingle)
عنوان جدول یا شکل	B زر سیاه	12
متن جدول	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	12-10
زیرنویس  جدول	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	10-8
پاورقی فارسی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	10
پاورقی انگلیسی	Times New Roman	8
عنوان چکیده انگلیسی	Times New Roman Bold	12
متن چکیده انگلیسی	Times New Roman	12-10	1 سانتی متر (معادلSingle)
فهرست منابع فارسی	B لوتوس یا B نازنین یا B زر نازک	12
فهرست منابع انگلیسی	Times New Roman	12-10

فاصله‌گذاری و حاشیه‌بندی

فاصله سطرها در تمامي پایان‌نامه برابر 1/15 سانتی‌متر است، اما فاصله سطرها در چکيده برابر 1 سانتی‌متر (معادل single در نرم­افزار word) است. حاشيه سمت راست و بالا مساوي 3 سانتی‌متر و حاشيه سمت چپ و پايين برابر 2/5 سانتی‌متر است. اين حاشیه‌ها بايد در سرتاسر پایان‌نامه رعايت شود. در صورتي که در برخي موارد اندازه شکل‌ها يا جدول‌ها بزرگ‌تر از فضاي داخل حاشیه‌ها باشد، با کوچک کردن آن‌ها و يا با استفاده از کاغذ A3 (به صورت تاخورده) حاشيه رعايت می‌شود.

شماره‌گذاری

شماره صفحات آغازين (از اول پایان‌نامه تا اول متن اصلي) با عدد و به حروف مانند: پنج، شش، …(اولين صفحه يعني صفحه عنوان بدون شماره تايپ می‌شود) يا با حروف الفبای فارسی نوشته می‌شوند. تمامي صفحات متن اصلي که از مقدمه يا فصل نخست شروع می‌شود، بايد شماره‌گذاری شوند. شماره‌گذاری صفحات شامل صفحه‌های محتوی شکل، جدول، منابع و پيوست نيز می­شود.

• شماره صفحه در پايين و در وسط قرار می‌گیرد. فاصله شماره صفحه در حدود 1/5 سانتی‌متر از لبه پايين صفحه است.
• بخش‌ها و زیر بخش‌ها به عدد شماره‌گذاری می‌شوند، به طوری که شماره فصل در سمت راست و شماره بخش بعد از آن آورده شود مانند:

4-2-3. بیان‌کننده زيربخش 4 از بخش 2 از فصل 3 است.

1-4-2-3. بیان‌کننده زيرزیر بخش 1 از زیر بخش 4 از بخش 2 از فصل 3 است.

جدول‌ها و شکل‌ها

تمامي شکل‌ها (تصويرها، نمودارها، منحنی‌ها) و جدول‌ها بايد باکیفیت مناسب تهيه شوند. به گونه‌ای که کپي تهيه شده از آن‌ها از وضوح کافي برخوردار باشد. تمامي شکل‌ها و جدول‌ها بايد به ترتيب ظهور در هر فصل شماره‌گذاری شوند، مثلأ براي جدول‌های فصل 2، جدول 2-1 و 2-2 و…، براي جدول‌های فصل 3، جدول 3-1 و 3-2 و …ذکر شود. عنوان جدول‌ها در بالاي آن‌ها و عنوان شکل‌ها در زير آن‌ها ذکر می‌­شود. چنانچه جدول يا شکلي از مرجعي آورده شده است، مرجع در عنوان جدول يا شکل ذکر می­شود. همچنين لازم است به کليه شکل‌ها و جدول‌ها در متن ارجاع شده باشد.

پانويس يا زيرنويس

در صورتي که يک عبارت يا واژه نياز به توضيح خاصي داشته باشد، توضيح را می‌توان به صورت زيرنويس در همان صفحه ارائه کرد. در اين صورت عبارت يا واژه توسط شماره‌ای که به صورت کوچک در بالا و سمت چپ آن تايپ می‌شود و در زيرنويس، توضيح مربوط به آن شماره ارائه می‌شود. قلم مورد استفاده در زيرنويس می‌تواند با همان قلم متن اصلي باشد.

درج لغات لاتين در متن فارسي

همه نام‌های لاتين در متن به خط فارسي و در پانويس به لاتين (يا به خط اصلي) با فونت Times New Roman نوشته می‌شود یا در پایان در فهرست الفبایی نام‌­ها پس از فهرست الفبایی واژگان قرار گیرد.

روابط رياضي و فرمول‌ها

فرمول‌ها در هر فصل به طور جداگانه و به صورت (شماره فصل- شماره ترتیب) در داخل کمانک ذکر می­‌شوند، به طوري که شماره فصل در سمت راست و شماره فرمول بعد از آن آورده می‌شود.

طبق نمونه زير:

(1- 5)                                                    F= ma

که بیان‌کننده رابطه 5 از فصل اول است.

نحوه ارجاع در متن و فهرست منابع

لازم است در متن به کليه منابعي که مورد استفاده قرار می‌گیرد، اشاره شود. چنانچه در داخل متن از يک منبع مطلبي نقل شود، بلافاصله پس از خاتمه جمله کروشه‌ای باز و مرجع ذکر می‌­شود. نحوه ارجاع در متن به يکي از دو روش زير است:

• مراجع به‌ ­ترتيبي که در متن مي‌­آيند شماره‌گذاری می‌شوند. در اين روش مراجع به ترتيب شماره در فهرست منابع و مأخذ ذکر می­‌شود.
• ذکر منبع با ارجاع به نام نويسنده و سال انتشار آن است. براي مثال: (Taylor, 2005)، در اين روش، مراجع به ترتيب حروف الفباي نام نويسنده در فهرست منابع ذکر می‌شود.

در صورت استفاده از هر يک از دو روش، لازم است  که جزئيات و شيوه ذکر منبع در متن و در فهرست مراجع منطبق بر يکي از شیوه‌های معروف و شناخته شده (برای مثال شیوه‌نامه انجمن روانشناسان آمریکا(APA)، شیوه­نامه شیکاگو، شیوه نامه IEEE) باشد.

فصل‌های پایان‌نامه

فصل اول:  کلیات یا معرفی پژوهش

این فصل شمای کوچکی از پژوهش شماست. شامل عناوین زیر است:

• مقدمه: موضوع را تعریف کنید و اطلاعات کلی و زمینه‌ای بدهید.
• بیان مساله: وضعیت نامطلوب و شکاف دانشی را بیان کنید.
• اهمیت و ضرورت پژوهش: قابلیت موضوع من چیه؟ شکاف دانشی چی بوده؟ پژوهش من قرار است چه مشکلی را حل کند؟ به درد چه کسانی می‌خوره؟
• اهداف پژوهش (هدف اصلی و اهداف فرعی)
• پرسش پژوهش (پرسش اصلی و پرسش‌های فرعی)
• فرضیه‌های پژوهش
• تعاریف مفهومی یا عملیاتی
• متغیرهای پژوهش
• محدودیت‌های پژوهش

فصل دوم: مبانی نظری (یا چارچوب نظری) و پیشنیه پژوهش (ادبیات پژوهش)

این فصل شامل دو بخش است: مبانی نظری و  پیشینه پژوهش

مبانی نظری: در مبانی نظری باید درباره موضوع و مفاهیم اصلی مساله خود صحبت کنید. درباره اینکه موضوع چه قابلیت ها و کارکردهایی دارد؟ اولین بار کجا مطرح شده و چه کسی آن را مطرح کرده است؟ نظریه ها، مدل ها و ابعاد و مولفه های آن چیست؟ در پاسخ به چه نیازی بوجود آمده؟ قرار است چه مشکلی را حل کند؟ و …برای مثال رفتار اطلاع‌یابی کاربران براساس سبک‌های شناختی؛ در مبانی نظری باید درباره تعاریف، ابعاد و مولفه ها، مدل‌ها، تاریخچه، انواع و …  رفتار اطلاع‌ یابی و سبک شناختی صحبت کنید.

پیشینه پژوهش: بخش پیشینه براساس مبانی نظری نوشته می‌شود. هدف  پیشینه این است که به مخاطبان بگویید چه پژوهش‌هایی در ارتباط با موضوع و مسئله من انجام شده است و این پژوهش‌ها چه شکاف دانشی را پر کرده‌اند. چه پرسشی پرسیده‌اند، با چه روشی به پرسش پاسخ داده‌اند و بافت و منبع داده آنها چه بوده است؟ باید پژوهش‌ها را دسته‌بندی و بعد نتیجه‌گیری کنید که پژوهش من قرار است چه شکاف دانشی را پر کند که پژوهش های پیشین نتوانسته‌اند آن را انجام دهند.

فصل سوم: روش‌شناسی

این فصل به بیان رویکرد و روش گردآوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها می‌پردازد؛ یعنی در این بخش باید بگویید چی پرسیدید؟، از کی پرسیدید؟ و چطوری پرسیدید؟ باید طوری روش‌های بکار گرفته را مکتوب کنید تا شخص دیگری بتواند پژوهش شما را عینا تکرار کند.  باید درباره بافت یا جامعه پژوهش، ابزارها، مواد و مکان و نمونه‌ها صحبت کنید. هر آزمون آماری که استفاده کردید را توصیف کنید و دلیل آن را بگویید. همچنین در این بخش مدل مفهومی پژوهش نیز براساس مبانی نظری و پیشینه پژوهش ترسیم می‌شود.

فصل چهارم: یافته‌ها یا نتایج

این بخش می‌گوید به چه چیزی دست پیدا کردید؟ یافته‌های خود را به روشنی و براساس پرسش‌های پژوهش و داستان‌وار در قالب جدول و نمودار و شکل و آزمون‌های آماری بیان کنید. در این بخش بحث را انجام نمی دهید یعنی نتایج را تفسیر و دلایل را بیان نمی‌کنید. به ياد داشته باشيد كه خواننده باید با خواندن این بخش دریابد دستاورد اصلی شما چیست؟

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری و بیان نوآوری

در برخی رشته‌ها بخش بحث و نتیجه جدا هستند. در قسمت بحث، به ارزیابی، دلایل و تفسیر نتایج و اهمیت نتایجی که بدست آوردید می‌پردازيد. نتایج پژوهش خود را با نتایج سایر پژوهشهای مشابه مقایسه می‌کنید. باید نوآوری پژوهش خود را در این بخش به روشنی بیان کنید. باید مشخص کنید نوآوری پژوهش شما یا از نظر روش شناسی بوده؟، یا پرسش جدیدی مطرح کرده‌اید؟ یا بافت و منبع داده متفاوت بوده؟