بازنگری در برنامه‌های سواد اطلاعاتی کتابخانه‌های دانشگاهی در عصر ChatGPT

مقاله ای با عنوان بازنگری در برنامه‌های سواد اطلاعاتی کتابخانه‌های دانشگاهی در عصر ChatGPT یا سایر ابزارهای هوش مصنوعی مولد توسط کتابداران دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، لس‌آنجلس، جایاتی چادهوری و لتیسیا ترونز، در سال 2024 در مجله Internet Reference Services Quarterly منتشر شد.

این مقاله تاکید می‌کند تحولات اخیر در فناوری‌های هوش مصنوعی مولد، مانند ChatGPT، ضرورت بازنگری اساسی در برنامه‌های سواد اطلاعاتی کتابخانه‌های دانشگاهی را برجسته کرده‌اند. استفاده گسترده از این ابزارها می‌تواند مرزهای میان کار علمی اصیل و سرقت ادبی را مبهم سازد و دانشجویان را با چالش‌های جدیدی در تشخیص و رعایت اصول یکپارچگی علمی مواجه کند.

این فناوری‌ها امکان تکمیل سریع‌تر تکالیف را فراهم می‌کنند، اما همزمان نگرانی‌هایی را در مورد استفاده از آن‌ها برای تولید مقالات علمی به وجود آورده‌اند. وابستگی بیش از حد به ابزارهای هوش مصنوعی مولد، خطر افزایش موارد سرقت ادبی را در محیط دانشگاهی تشدید کرده و تشخیص تفاوت میان پژوهش مستقل و محتوای تولید‌شده توسط ماشین را برای دانشجویان دشوارتر می‌سازد.

با توجه به این چالش‌ها، کتابخانه‌های دانشگاهی باید رویکردهای آموزشی خود را متناسب با ظهور هوش مصنوعی تنظیم کنند. ارائه برنامه‌های سواد اطلاعاتی که به دانشجویان مهارت‌های ارزیابی انتقادی و استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی را آموزش می‌دهند، می‌تواند از شیوه‌های نادرست جلوگیری کند و زمینه را برای پژوهش‌های مسئولانه و آگاهانه فراهم سازد.

استفاده سنجیده و اصولی از ابزارهای هوش مصنوعی نه‌تنها از یکپارچگی علمی محافظت می‌کند، بلکه دانشجویان را برای مشارکت مؤثر در محیط‌های پژوهشی پیشرفته مجهز می‌سازد. در این مسیر، توسعه استراتژی‌های آموزشی مبتنی بر تفکر انتقادی و رعایت اصول اخلاقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

این مقاله سه ابتکار دیجیتال در حوزه سواد اطلاعاتی را معرفی می‌کند که توسط کتابداران دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، لس‌آنجلس (Cal State LA) طراحی شده‌اند تا تعامل دانشجویان با فناوری‌های هوش مصنوعی مولد، به‌ویژه ChatGPT، را تقویت کنند.

سه ابتکار دیجیتال مورد بحث در این مقاله شامل موارد زیر هستند:

• ابتکار دیجیتال ۰۱ – آموزش در پلتفرم Canvas برای درک و پیشگیری از سرقت ادبی، همراه با ماژول ChatGPT
• ابتکار دیجیتال ۰۲ – آموزش کوتاه دو دقیقه‌ای درباره استفاده از ChatGPT برای کمک به پژوهش و تقویت مهارت‌های پژوهشی
• ابتکار دیجیتال ۰۳ – وبینار تعاملی “ChatGPT: دوست یا دشمن؟” که به مهارت‌های پژوهشی و شیوه‌های تعامل با هوش مصنوعی مولد می‌پردازد

نتایج ارزیابی این برنامه‌ها حاکی از آن است که ۶۲درصد از دانشجویان از ChatGPT برای ایده‌پردازی و نگارش اولیه بهره می‌برند، در حالی که ۲۸درصد از آن برای جستجوی اطلاعات استفاده می‌کنند. این روند، نگرانی‌های مهمی را در زمینه اعتبارسنجی منابع و کاربرد اخلاقی این فناوری برانگیخته است.

مقاله تأکید دارد که کتابداران نقش کلیدی در آموزش دانشجویان درباره استفاده اخلاقی از ابزارهای هوش مصنوعی دارند و این آموزش را از طریق روش‌های زیر ارائه می‌دهند:

• ارائه آموزش سواد اطلاعاتی: کتابخانه‌های دانشگاهی بیش از پیش به اهمیت راهنمایی دانشجویان در استفاده اخلاقی از اطلاعات و آگاهی از ابزارهای هوش مصنوعی مولد در پژوهش‌های کتابخانه‌ای پی برده‌اند. در همین راستا، کتابداران با طراحی ابتکارات دیجیتال سواد اطلاعاتی، دانشجویان را در بهره‌گیری صحیح از فناوری‌های هوش مصنوعی مولد، از جمله ChatGPT، حمایت می‌کنند.
• مقابله با سرقت ادبی و حفظ یکپارچگی علمی: کتابداران در واکنش به فناوری‌های هوش مصنوعی مولد، پیامدهای این فناوری‌ها بر یکپارچگی علمی دانشجویان را بررسی کرده‌اند و اهمیت ارزیابی انتقادی اطلاعات در تکالیف دانشگاهی را مورد توجه قرار داده‌اند. آن‌ها به دانشجویان آموزش می‌دهند که چگونه از این فناوری‌ها برای تقویت مهارت‌های سواد اطلاعاتی بهره بگیرند و در عین حال از سرقت ادبی جلوگیری کنند.
• توسعه برنامه‌های آموزش سواد هوش مصنوعی: کتابداران دانشگاهی در حال طراحی و اجرای برنامه‌های آموزشی مرتبط با سواد هوش مصنوعی در مؤسسات خود هستند. این برنامه‌ها با هدف ارتقای استفاده آگاهانه و انتقادی دانشجویان از ابزارهای هوش مصنوعی در آموزش عالی تدوین شده‌اند و به جای برخورد تنبیهی، بر آموزش مسئولانه تأکید دارند.
• ادغام سواد هوش مصنوعی در برنامه‌های سواد اطلاعاتی موجود: کتابداران در حال بازنگری و به‌روزرسانی برنامه‌های سواد اطلاعاتی هستند تا آموزش هوش مصنوعی را در آن‌ها بگنجانند. این رویکرد به دانشجویان امکان می‌دهد که همراه با توسعه مهارت‌هایشان در استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، دانش لازم برای سواد اطلاعاتی را نیز کسب کنند.
• ایجاد ابتکارات دیجیتال: کتابخانه‌ها در حال توسعه و انتشار ابتکارات دیجیتال جدید از طریق پلتفرم‌های آموزشی سنتی و رسانه‌های اجتماعی هستند. این تلاش‌ها با هدف کمک به دانشجویان برای درک استفاده صحیح از ChatGPT در محیط آموزش عالی و جلوگیری از سرقت ادبی انجام می‌شود.
• برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی تخصصی: کتابخانه‌ها اقدام به ارائه کارگاه‌ها و آموزش‌هایی کرده‌اند که راهبردهای صحیح استفاده از ChatGPT در تحقیقات دانشگاهی را به دانشجویان آموزش می‌دهد. این برنامه‌ها بر اجتناب از سرقت ادبی و رعایت اصول اخلاقی در کاربرد هوش مصنوعی در محیط علمی تأکید دارند.
• همکاری میان‌بخشی با مراکز دانشگاهی: کتابخانه‌ها با سایر بخش‌های دانشگاه، از جمله مراکز نگارش دانشگاهی، همکاری می‌کنند تا مواد آموزشی و کارگاه‌هایی طراحی کنند. این برنامه‌ها به بررسی پیوند میان نگارش علمی و فرایند پژوهش پرداخته و دانشجویان را با راهنمایی‌های کاربردی و مثبت توانمند می‌سازند.
• آگاهی از سیاست‌های هوش مصنوعی: کتابداران با بررسی گسترده دیدگاه‌ها و میزان استفاده اساتید و دانشجویان از هوش مصنوعی در آموزش عالی، تلاش می‌کنند رویکردهای آموزشی خود را مطابق با نیازهای دانشگاه تنظیم کنند.
• نقش‌آفرینی در تدوین سیاست‌های هوش مصنوعی: کتابخانه‌ها در تدوین سیاست‌های مرتبط با هوش مصنوعی در آموزش عالی نقش مؤثر دارند و حداقل وظیفه اطلاع‌رسانی به اعضای دانشگاه درباره این سیاست‌ها را بر عهده می‌گیرند.

به طور کلی، نویسندگان بر ضرورت آموزش مداوم دانشجویان در زمینه استفاده اخلاقی از اطلاعات و ابزارهای هوش مصنوعی مولد، به‌ویژه در مواجهه با چالش‌هایی مانند سرقت ادبی و حفظ یکپارچگی علمی تأکید دارند. آن‌ها همچنین از رویکردی حمایت می‌کنند که بر استفاده آگاهانه و انتقادی از ابزارهای هوش مصنوعی تأکید دارد و چارچوبی کاربردی ارائه می‌دهند که سایر کتابخانه‌ها نیز می‌توانند برای اجرای راهبردهای آموزشی مشابه، مبتنی بر سواد هوش مصنوعی، از آن بهره ببرند.

منبع:

Jayati Chaudhuri & Lettycia Terrones (2025) Reshaping Academic Library Information Literacy Programs in the Advent of ChatGPT and Other Generative AI Technologies, Internet Reference Services Quarterly, 29:1, 1-25, DOI:10.1080/10875301.2024.2400132
To link to this article: https://doi.org/10.1080/10875301.2024.2400132