هوش مصنوعی و کتابخانه‌های دانشگاهی

هوش مصنوعی (AI) این توانایی را دارد که نحوه عملکرد کتابخانه‌های دانشگاهی و خدمات‌رسانی به کاربران را تغییر دهد. نظام‌های هوش مصنوعی می‌توانند به کتابداران در انجام وظایفی مانند مدیریت مجموعه، فهرست‌نویسی و خدمات مرجع یاری کنند و به آنها کمک کنند تا بر وظایف سطح بالاتری مانند آموزش سواد اطلاعاتی و پشتیبانی پژوهشی از پژوهشگران تمرکز کنند.

امروزه یکی از راه‌های استفاده از هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی استفاده از چت‌بات‌ها است. این دستیاران مجازی می‌توانند در انجام طیف وسیعی از وظایف، از پاسخ به سؤالات مرجع گرفته تا جستجو در فهرست‌های آنلاین کمک کنند. چت‌بات‌ها می‌توانند بیست و چهارساعته و در تمام ایام هفته در دسترس کاربران باشند، به این معنی که کاربران می‌توانند حتی خارج از ساعات کاری از کتابخانه کمک بگیرند.

هوش مصنوعی می‌تواند به مدیریت مجموعه‌های کتابخانه نیز کمک کند. با تحلیل داده‌های امانت یا تراکنش‌های پایگاه‌های اطلاعاتی، درباره الگوهای گردش و رفتار کاربر اطلاعاتی بدست آوریم. نظام‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند براساس این داده‌ها، کتاب‌ها یا مقالاتی را توصیه کنند که کاربران احتمالاً به آن‌ها علاقه‌مندند. این موضوع می‌تواند به کتابداران کمک کند تا تصمیم‌های آگاهانه‌تری درباره توسعه مجموعه خود بگیرند و اطمینان حاصل کنند که منابع کتابخانه با نیازها و علائق کاربران همسو است.

همچنین هوش مصنوعی می‌تواند به بهبود دسترسی به منابع کتابخانه کمک کند. الگوریتم‌های یادگیری ماشینی می‌توانند به کارهایی مانند تشخیص تصویر و متن کمک کنند و به کاربران کم‌بینا امکان دسترسی آسان‌تر به اسناد دیجیتال را بدهد. علاوه بر این، با استفاده از پردازش زبان طبیعی ایجاد خودکار زیرنویس یا  استخراج متن از محتوای چندرسانه‌ای فراهم شده و این امکان را برای طیف وسیع‌تری از کاربران فراهم می‌کند تا به محتوا دسترسی داشته باشند.

یکی از امیدوارکننده‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی، خودکارسازی وظایف رایج مانند فهرست‌نویسی و رده‌بندی و نمایه‌سازی است. هوش مصنوعی را می‌توان آموزش داد تا این وظایف را سریعتر و دقیق‌تر از انسان انجام دهد و خطاها و ناهماهنگی‌ها را در مجموعه کتابخانه کاهش دهد.

هوش مصنوعی ظرفیت تغییر کتابخانه‌های دانشگاهی را دارد؛ اما نگرانی‌های متعددی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. یکی از بزرگترین چالش‌ها فقدان استانداردها و بهترین شیوه‌ها برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها است. همچنین این نگرانی وجود دارد که هوش مصنوعی جایگزین مشاغل کتابداری شود و تعامل انسانی را که جنبه مهم کتابداری  و فرآیند کشف اطلاعات است کاهش دهد.

واضح است که هوش مصنوعی با بهبود دسترسی به منابع، بهبود خدمات مرجع و کارآمدتر کردن مدیریت مجموعه، این ظرفیت را دارد که به کتابخانه‌های دانشگاهی کمک کند. با این حال، مهم است که با دقت به پیاده‌سازی هوش مصنوعی نزدیک شویم و اطمینان حاصل کنیم که این فناوری به گونه‌ای استفاده می‌شود که با ارزش‌ها و اهداف کتابخانه سازگار است.

در پیاده‌سازی نظام‌های هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی کشور با چالش‌های زیادی از جمله کمبود منابع، زیرساخت‌های ضعیف و کمبود نیروی انسانی متخصص و ماهر روبرو هستیم. همچنین برای تحقق کامل آن به سرمایه‌گذاری قابل توجهی در این زمینه نیاز است. نظام‌های هوش مصنوعی برای عملکرد موثر به میزان قابل‌توجهی به توان محاسباتی، ذخیره‌سازی داده و زیرساخت شبکه‌ای نیاز دارند که پیاده‌سازی و نگهداری آن می‌تواند پرهزینه باشد. علاوه بر این، آموزش و نگهداری نظام‌های هوش مصنوعی نیز نیازمند دانش و مهارت‌های تخصصی است.

با وجود این چالش‌ها، هنوز راه‌هایی برای استفاده از  هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی وجود دارد. برای مثال، می‌توانید چت‌بات‌های ساده‌ای را طراحی کنید که نیازی به برنامه‌نویسی یا منابع پیشرفته ندارند و کتابداران می‌توانند از آنها برای پاسخ به سؤالات مرجع استفاده کنند. علاوه بر این، نرم‌افزارها و قالب‌های کتابخانه‌ای مبتنی بر هوش مصنوعی منبع باز وجود دارند که می‌تواند به کاهش هزینه‌های پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌های دانشگاهی کمک کند.

رویکرد دیگر، همکاری با نهادهای خصوصی و خارجی (دانشگاه‌ها، مؤسسات و شرکت‌ها) است که منابع و تخصص لازم را برای پیاده‌سازی هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها دارند. می‌توان از آنها برای راهنمایی و مشاوره درمورد پیاده‌سازی نظام‌های هوش مصنوعی در کتابخانه‌ها استفاده کرد. این موضوع می‌تواند فرصت‌های همکاری و شبکه‌سازی را افزایش دهد. مهم است درباره چالش‌ها و محدودیت‌های پیاده‌سازی هوش مصنوعی در یک کتابخانه‌های دانشگاهی واقع‌بین باشیم و با یک ذهنیت راهبردی و عمل‌گرایانه به این فرآیند نزدیک شویم. خلاصه اینکه هوش مصنوعی برای بهبود خدمات در کتابخانه‌ها فرصت‌هایی ایجاد می‌کند، اما به برنامه‌ریزی دقیق، همکاری و بودجه کافی نیاز دارد.

نوشته شده : دکتر مریم اسدی