همواره برای پژوهشگران تازه کار دشوار است که چگونه و از چه من‏ظری پژوهش خود را آغاز کنند. به زعم پوپر علم محصول ذهن انسان است و نقطه شروع آن همیشه با طرح مساله یا بروز یک موقعیت مسئله آفرین همراه است. سپس به دنبال آن راه حل های به کار گرفته می شود تا مساله را حل کنیم. این راه حل ها می تواند نظریه ها، فرضیه ها یا حدس ها باشد. سپس با حذف خطاهایمان و راه حل های نادرست، مساله را حل می کنیم و یاد می گیریم.

با این مقدمه باید گفت روش شناسی پژوهش بحث درباره روش های پژوهش و تدابیری که برای پاسخ به سوال پژوهش بکار می گیریم. به این ترتیب وقتی دغدغه یا مساله ای در ذهن شما شکل گرفت باید به این بیاندیشید چگونه می توانم این مساله را حل کنم و با چه رویکرد و روشی؟!!

پس دیدگاه غالب در پژوهش، پژوهش برای حل مسئله است نه پژوهش برای پژوهش.

قصد دارم در مقاله آینده بر روی مبانی و متغیر های پژوهش مطالبی را با شما به اشتراک بگذارم. در ابتدا مناسب دیدم کمی با مبانی روش شناسی پژوهش آشنا شوید تا درک مباحث آینده برای شما آسان تر باشد.

پارادایم در روش شناسی پژوهش

در روش پژوهش با سه پارادایم شامل 1) پارادایم اثبات گرایی یا پوزیتیویسم، 2) پارادایم تفسیری، 3) پارادایم انتقادی مواجه هستیم. این سه پارادایم با ترسیم مسیر پژوهش های علمی و تعیین اهداف، چگونگی حرکت محقق را در مسیر پژوهش (روش پژوهش) تعیین می کند.

حتما می پرسید پارادایم یعنی چه؟ پارادایم جهت گیری و راهبرد پایه ای به تئوری و پژوهش است. کلا پارادایم نظام فکری برای پژوهشگر ایجاد می کند. اولین گام در روش شناسی پژوهش است.

در این نظام فکری، پیش فرض های اساسی، سوالات مهمی را که باید پاسخ داده شوند، معماهایی که باید حل شوند و فنون تحقیقاتی را که باید به کار گرفته شوند، شامل می شوند.

پس قبل از اینکه شروع به کار کنید، بایستی هدف پارادایمی خود را مشخص کنید.

یعنی  اگر هدف تحقیق شما توصیف است متعلق به سه پارادایم فکری مذکور است؛ به عبارتی با رویکرد اثباتی یا تفسیری یا انتقادی قصد توصیف یک پدیده را دارید؛ اگر هدف اکتشاف است متعلق به پارادایم تفسیری است؛ اگر هدف تبیین و پیش بینی است مربوط به پارادایم اثباتی است و اگر ایجاد تحول است متعلق به پارادایم انتقادی است.

پس تاکید می کنم وقتی مساله و سوال پژوهشی شما مشخص شد، باید به این موضوع توجه کنید رویکرد پارادایمی شما چیست؟ چون تعیین رویکرد پارادایمی جهت گیری شما را در پژوهش مشخص می کند. مسیر پژوهش را برای شما روشن می کند. سردرگمی شما را کاهش می دهد.

برای مثال می خواهید بدانید ایام قرنطینه چه تاثیری بر روابط خانوادگی مردم گذاشته است؟ اگر بخواهید با تعدادی پرسش چندگزینه ای و دادن پرسشنامه این تاثیر را بسنجید و پدیده مورد نظر را با آمار و داده های کمی توصیف و تبیین کنید، رویکرد پارادایمی که در پیش می گیرید پارادایم اثباتی است. اگر بخواهید با افراد خانواده و متخصصان مصاحبه کنید و ابعاد روانشناختی یا جامعه شناختی یا تاثیر اقتصادی قرنطینه را کشف کنید، رویکرد پارادایمی اکتشافی و انتقادی را در پیش می گیرید.

انواع پژوهش براساس هدف و سوال پژوهش

به غیر از تقسیم روش شناسی پژوهش بر مبنای اهداف پارادایمی، می توان پژوهش را با توجه به هدف و سوال پژوهش، به پژوهش بنیادی، کاربردی و توسعه ای دسته بندی کرد.

پژوهش بنیادی با هدف گسترش مرزهای دانش انجام می شود. هدف کسب دانش و آگاهی بدون توجه به کاربرد و ارزش آن در ایجاد تغییرات اجتماعی است.  در واقع در پژوهش بنیادی از نبود دانش کافی درباره چیستی، چرایی و یا چگونگی پدیده یا موضوعی مشخص در بافتی مشخص دلالت دارد. مثلا اینکه به دلیل نبود دانش کافی درباره قابلیت‌های شبکه‌های اجتماعی (مثلا فیس‌بوک) در مدارس ایرانی، از قابلیت‌های این شبکه‌ها آنگونه که باید استفاده نمی‌شود. مسئله پژوهش حول محور این شکاف دانشی طراحی می‌شود و هدف پژوهش می‌شود پر کردن این شکاف دانشی از طریق تولید نظریه‌ها و مدل‌هایی که می‌توانند به فهم چیستی، چرایی و چگونگی شبکه‌های اجتماعی در بافت مدارس کمک ‌کنند (دکتر مریم نظری، 1398).

پژوهش کاربردی اساسا به هدف حل مشکلات در جهت تامین سعادت و رفاه مردم انجام می شود.  به عبارتی مسئله به دلیل نبود دانش کافی درباره چگونگی بهره‌برداری از قابلیت‌های پدیده موردنظر به وجود می‌آید. مثلا اینکه برای استفاده از قابلیت‌های فیس‌بوک در آموزش‌های مدرسه‌ای ایران معلمان باید چه توانمندی‌هایی داشته باشند؟ به چه زیرساخت‌های فرهنگی و فناورانه‌ای نیاز است؟ و این منابع چگونه قابل تامین هستند؟

پژوهش توسعه ای اساسا مسئله به دلیل نبود دانش کافی درباره چگونگی پیاده‌سازی قابلیت‌های پدیده موردنظر به وجود آمده است. مثلا برای اینکه معلمان ایرانی بتوانند از قابلیت‌های فیس‌بوک در آموزش درس ریاضی استفاده کنند باید چه سرفصل‌های آموزشی را فرابگیرند و منابع پشتیبان آنها باید حاوی چه محتوایی باشد؟

انواع پژوهش براساس ماهیت داده ها

پژوهش را می توان براساس ماهیت داده ها به پژوهش کمی و کیفی و آمیخته تقسیم بندی کرد. طرح رویکرد کمی متاثر از پارادایم اثباتی و طرح رویکرد کیفی  متاثر از پارادایم های تفسیری و انتقادی در نگرش محققان است.

در پژوهش کمی به شمارش و اندازه گیری موارد و خصیصه های مورد مطالعه خود می پردازد. هدف تعمیم پذیری، پیش بینی و تببین علت است. روند کار شروع با فرضیه یا نظریه است. نمونه گیری و دستکاری و کنترل آزمودنی ها صورت می گیرد. از ابزارهای کمی برای اندازه گیری و انجام آزمایش استفاده می شود. داده ها به اعداد تبدیل و از آمار به طور گسترده استفاده می شود. نوع داده ها در پژوهش کیفی عدد و آمار است.

در پژوهش کیفی درصدد جمع آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعاتی است که از طریق مشاهده یا مصاحبه بدست می آید. بر معانی، مفاهیم، تعاریف، مشخصات، استعاره ها، سمبل ها و توصیف پدیده ها متمرکز است. در سطحی محدودتر ولی با عمق بیشتری به موضوع می پردازد. نمونه گیری انجام نمی شود و در حین انجام پژوهش مشخص می شود که تعداد نمونه چقدر باشد. دغدغه آن تعمیم نیست و اهمیت ثانویه دارد. به یک نظریه می رسد که قابل تعمیم نیست. به شدت ذهنی است و برای جمع آوری اطلاعات از مصاحبه های عمیق و گروه های متمرکز برای امکان تعامل عمیق بین محقق و آزمودنی استفاده می کند. فرضیه وجود ندارد. هدف مفهوم سازی، تفسیر و ساخت نظریه است. از آمار کمتر استفاده می کند و بیشتر تحلیل، کلامی و کیفی است. نوع داده در پژوهش کیفی مفاهیم و نظریه ها است.

در پژوهش آمیخته استفاده از دو رویکرد کمی و کیفی به طور همزمان در یک پژوهش است. پژوهشگر را قادر می سازد تا فنون، روش ها، رویکردها، و مفاهیم پژوهش کمی و کیفی را در یک مطالعه ترکیب و به خدمت بگیرد، و به تعبیری می توان روش مذکور را  ترکیبی از روش های کمی و کیفی در یک مطالعه به منظور بهبود کیفیت مطالعه قلمداد کرد.

انواع پژوهش براساس زمانی

تقسم بندی پژوهش براساس زمانی شامل مقطعی، طولی و دلفی است.

در روش مقطعی، گردآوری اطلاعات درباره یک یا چند صفت فقط در یک مقطع زمانی  انجام می شود. برای مثال بررسی تاثیر شبکه های اجتماعی بر هوش هیجانی کودکان یعنی گردآوری اطلاعات آن در طی یک ماه یا یک هفته انجام می شود.

در روش طولی، گردآوری اطلاعات در بازه های مختلف انجام می شوند. به این ترتیب رابطه متغیرها از نظر تغییرات در طول زمان  بررسی می شود. برای مثال بررسی تاثیر آموزش سواد اطلاعاتی بر دانشجویان ابتدا آزمونی قبل از آموزش در مورد میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان انجام می شود. سپس به دانشجویان آموزش سواد اطلاعاتی داده می شود. بعد از آموزش میزان تغییر سواد اطلاعاتی آنان بررسی می شود که آیا آموزش تاثیر داشته است یا خیر.

در روش دلفی اگر بخواهیم اجماع نظرات یک جمع یا گروهی از متخصصان درباره موضوعی خاص را بدانیم از روش دلفی استفاده می کنیم. برای مثال نظر متخصصان درباره آموزش مهندسی

انواع پژوهش براساس نحوه گردآوری داده ها

انواع پژوهش از نظر نحوه گردآوری داده ها روش اسنادی یا کتابخانه ای و روش میدانی است.

در روش اسنادی یا کتابخانه ای داده ها با جستجو و مطالعه منابع و اسناد کتابخانه ای و بررسی محتوای آنها بدست می آید برای مثال تحلیل محتوای مقالات حوزه مهندسی

در روش میدانی پژوهشگر داده ها را به شیوه پیمایشی یا آزمایشگاهی یا حضور در عرصه واقعی گردآوری می کند.

پس هنگامی که پژوهش خود را شروع می کنید؛ از خود این پنج سوال را بپرسید:

1. رویکرد پارادایمی شما در این پژوهش چیست؟ اثباتی/ تفسیری/انتقادی
2. نوع پژوهش شما از نظر هدف و سوال پژوهش چیست؟کاربردی/ بنیادی/ توسعه ای
3. نوع پژوهش شما از نظر ماهیت داده ها چیست؟ کمی/ کیفی/ آمیخته
4. نوع پژوهش شما از نظر زمانی چیست؟ مقطعی/ طولی/ دلفی
5. نوع پژوهش شما از نظر نحوه گردآوری داده ها چیست؟ اسنادی/ میدانی (پیمایشی، آزمایشگاهی، در عرصه واقعی)

باید توجه داشته باشید این تقسیم بندی ها همزمان در پژوهش شما وجود دارد. پاسخ به این سوالات روش شناسی پژوهش شما را تعیین می کند و باعث می شود مسیر حرکت شما در پژوهش روشن و به دور از ابهام باشد و بدون سردرگمی و اضطراب این مسیر را به خوبی طی کنید.