بایگانی برچسب برای: مبانی روش تحقیق

مساله پژوهش یک موضوع خاص و تخصصی، دشوار، متناقض یا شکاف دانشی است که با هدف حل آن بیان می شود. مساله ممکن است به دنبال دانش و حل مسائل کاربردی باشد که به آگاهی، دانایی و توانایی ذینفعان پژوهش اضافه می کند و به آنها کمک می کند تغییر و بهبودی در وضعیت موجود دهند، یا مساله ممکن است به دنبال حل مسائل نظری با هدف گسترش و تولید دانش نو باشد.

به عبارتی با حل مساله پژوهشی در حوزه موضوعی و بافتی مشخص، دانش نو و کاربردی تولید می شود و دستاوردهای آن به ارتقای سلامتی، رفاه یا شادی جامعه کمک کرده و برای مجری آن نان و نام می آورد (نظری، 1391).

به خاطر داشته باشید که برخی از پژوهش ها ممکن است هر دو جنبه کاربردی (عملی) و نظری را موردتوجه قرار دهند، اما معمولاً مساله پژوهش بر روی یکی از جنبه ها تاکید دارد. نوع مساله ای که انتخاب می کنید به موضوع عام مورد علاقه شما، رویکرد و نوع تحقیقی (کمی یا کیفی) که می خواهید انجام دهید بستگی دارد.

متاسفانه اکثر پژوهش ها ضرورت و اهمیت پژوهش خود را و اینکه قرار است پژوهش موردنظر آنها چه شکاف دانشی را پرکند، به دقت و روشن بیان نمی کنند و پژوهش آنها دچار ضعف و اشکالات جدی است.

این مقاله به شما کمک می کند تا بتوانید مساله پژوهش را شناسایی و تدوین کنید. در هنگام نوشتن پروپوزال، بخش مقدمه در مقاله، و در فصل اول پایانامه باید مساله خود را در قالب بخش “بیان مسئله و سوالات پژوهش” تبیین، و ضرورت و اهمیت پرداختن به آن موضوع را بیان کنید. همچنین در مقاله ای با عنوان “چطور یک موضوع خوب انتخاب کنیم؟” تعدادی راهبرد و شیوه های یافتن موضوع را بیان کردیم که می توانید از این راهبردها کمک بگیرید.

چرا مساله پژوهش مهم است؟

ممکن است موضوعی برای شما جالب باشد و فکر می کنید درباره آن اطلاعاتی دارید، ولی باید بدانید این اطلاعات سطحی و کلی نمی تواند مبنای کافی برای پژوهش های دانشگاهی باشد. در برخی از پژوهش ها پژوهشگر پرسشی در ذهن دارد و پاسخ آن را نیز کم و بیش می داند و صرفا پژوهش انجام می دهد تا پاسخ یا پیش داشته های خود را اثبات کند. پژوهش برای حل مساله است و به فهم و درک پژوهشگر کمک می کند تا راه حل منطقی و درست و دقیقی را برای حل مشکل بیابد. بدون بیان یک مساله پژوهشی کاملاً‏ مشخص و تعریف شده،  با یک پروژه تحقیقاتی غیرمتمرکز و غیرقابل کنترل روبرو خواهید بود.

بدون داشتن مساله پژوهش، ممکن است آنچه که دیگران پیش از این گفته اند، دوباره تکرار کنید یا بدون هدف و توجیه مشخصی تحقیق کنید. برای انجام پژوهشی که به بینش ها، درک و تولید دانش جدید و با اصالت کمک کند، به “مساله“ نیاز است.

اگردر حال برنامه ریزی برای پایان نامه خود هستید، یا یک مقاله پژوهشی را شروع می کنید یا پروپوزال می نویسید، داشتن “مساله و تعریف و تبیین جنبه ها و ویژگی های آن”، اولین گام برای شناختن دقیق کاری است که قرار است انجام دهید و چرا می خواهید انجام دهید، است. در زیر گام های مشخصی را برای شناسایی و تعریف مساله اشاره خواهم کرد.

---

گام های شناسایی و تعریف مساله

---

گام اول: موضوع یا مساله کلی موردعلاقه تان را شناسایی کنید…

---

برای مثال کودکان کار، موتورهای هیدرولیکی، گسل ها و … هنگامی که درباره موضوع مورد علاقه خود، بررسی و مطالعه می کنید، آن را از جنبه های مختلف بررسی و جاهایی که محل مناقشه و جنجال برانگیز را شناسایی کنید. هدف شما یافتن شکاف و خلایی است که پروژه پژوهشی شما باید آن را پر کند.

اگر می خواهید پژوهش کاربردی انجام دهید، می توانید با مطالعه گزارش ها، بررسی پژوهش های قبلی و گفتگو با افرادی که در حوزه یا سازمان مربوطه کار می کنند و با مسائلی روبرو هستند، مساله را شناسایی کنید. در واقع نتایج پژوهش شما به جامعه هدف این کمک را می کند که با تکیه بر این دانش جلوی زیانی را بگیرند و به حل مساله شان کمک کند. شما ممکن است

در پژوهش کاربردی به دنبال:

مسائل و چالش های می تواند مربوط به عملکرد یا کارایی در یک سازمان باشد؛ فرایندهایی که می تواند در یک موسسه بهبود یابد؛ زمینه های چالش برانگیز در بین ذینفعان یک رشته؛ دشواری هایی که گروه های خاصی از افراد در جامعه با آن روبرو هستند باشد.

اگر پژوهش شما به شغل یا حرفه خاصی مربوط است، باید مساله ای را پیدا کنید که از نظر عملی و کاربردی به آن سازمان مرتبط باشد.

نمونه هایی از مساله از نوع پژوهش کاربردی

• برخلاف سایر کشورها میزان مشارکت رای دهندگان در منطقه “الف” کاهش یافته است.
• بخش “الف” از شرکت “ب” میزان جابجایی کارکنانش زیاد است که بر بهره وری و انسجام گروه تأثیر می گذارد.
• سازمان غیرانتفاعی “الف” با کمبود بودجه روبرو است و این بدان معناست که برخی از فعالیت های آن باید کاهش یابد.

در پژوهش نظری دانش کافی درباره چیستی، چرایی و یا چگونگی یک پدیده یا موضوعی مشخص در بافتی مشخص وجود ندارد (نظری، 1395). به عبارتی به جای اینکه به طور مستقیم به تغییر کمک کند، بر گسترش دانش و درک و آگاهی متمرکز است. هدف پژوهش پر کردن خلاء دانشی از طریق تولید “نظریه ها و مدل هایی” است که می توانند به فهم چیستی، چرایی و چگونگی کمک کند. پس با مطالعه و بررسی پژوهش ها، نظریه ها و موضوعات اخیر درباره موضوع خود، می توانید مساله پژوهش و خلا را شناسایی کنید. شما ممکن است

در پژوهش نظری به دنبال:

پدیده یا زمینه ای که از نزدیک مورد مطالعه قرار نگرفته است؛تناقض بین دو یا چند دیدگاه؛ موقعیت یا رابطه ای که به خوبی درک نشده باشد؛ یک سوال دشواری که هنوز حل نشده است باشید.

مسائل نظری غالباً نتایج کاربردی دارند، اما در حل یک مسئله فوری در شرایط خاص متمرکز نیستند (اگر چه ممکن است از رویکرد مطالعه موردی استفاده کنید).

نمونه هایی از مساله از نوع پژوهش نظری

• اثرات کمبود طولانی مدت ویتامین D بر سلامت قلب و عروق به خوبی شناخته نشده است.
• رابطه بین جنسیت، نژاد و نابرابری درآمد هنوز در چارچوب “اقتصاد گیگ” مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است.
• اثرات محصولات تراریخته بر سلامت انسان ها به خوبی شناخته نشده است.

---

گام دوم: درباره بافت و ویژگی های مساله بیشتر بدانید…

---

در مرحله بعدی، باید اطلاعاتی راجع به جنبه ها، بافت یا زمینه ای که قرار است مساله در آن طرح شود، بیشتر بررسی کنید. به عبارتی دانش بافتی راجع به موضوع و مساله بدست آورید.  باید بدانید قرار است مساله در چه جامعه هدفی، در چه ظرف زمانی و مکانی، با چه ابزاری بررسی شود تا به درک و فهم آن در این بافت کمک کند. بافت ممکن است صنعت، دانشگاه، یک شرکت، یک محصول، یک خدمت و …باشد.

پس در این گام برای روشن شدن مساله و بافت آن به این سوالات پاسخ دهید:

• چه کسی یا کسانی تحت تأثیر مساله قرار می گیرد؟
• آیا مدت طولانی است که این مساله وجود دارد یا این مساله تازه بوجود آمده است؟
• چه پژوهش هایی پیش از این انجام شده است؟
• آیا راه حلی ارائه شده است؟
• مباحث فعلی درباره مساله چیست و فکر می کنید چه چیزی در این زمینه کم است؟
• روی کدام مکان، زمان،جامعه خاص، سازمان، خدمت، محصول و … تمرکز خواهید کرد؟
• چه عواملی بر طراحی و اجرای پژوهش تاثیر می گذارد که موجب می شود قادر به حل جنبه هایی از موضوع نباشید؟
• اگر مساله حل نشود چه عواقبی برای جامعه هدف خواهد داشت؟
• چه کسی از حل مساله سود خواهد برد (به عنوان مثال مدیریت یک سازمان یا محققان آینده)؟

مثال:

سازمان غیرانتفاعی “الف” مدتی است با کمبود بودجه مواجه شده است؛ برای حفظ و جذب حامیان بیشتر، درک درستی از بکارگیری روش های مختلف برای جذب مالی ندارد. برای ادامه کار و بدست آوردن درک و فهم بهتر از وضعیت موجود، سازمان نیاز به پژوهش در مورد راهبردهای موثرتر جمع آوری کمک مالی دارد.

---

گام سوم: مدل مفهومی دقیق و جامعی ترسیم کنید…

---

مدل مفهومی نقشه راهی است برای شما. این نقشه راه، حاصل مطالعه، تحلیل و بررسی مبانی نظری و  پیشینه پژوهش شماست. این مدل مفهومی مشخص می کند که پرسش پژوهش قرار است بر چه متغیرهایی از جامعه پژوهش تمرکز کند.

مدل مفهومی به شما کمک می کند تا به پرسش هایی زیر پاسخ دهید:

• پرسش های اصلی پژوهش من چیست؟ برای اینکه به پرسش های اصلی خود پاسخ دهم چه پرسش های فرعی دیگری را باید مطرح کنم تا در نهایت از جامعه پژوهش خود بپرسم یا مورد آزمون قرار دهم؟
• روی چه متغیرها (وابسته و مستقل و مداخله گر)، مفاهیم و مولفه هایی تمرکز کنم؟

مدل مفهومی است تعیین کننده ابزار پژوهش شماست به عبارتی ابزار پژوهش براساس هدف و پرسش شما طراحی می شود.

در واقع با انجام این گام ها می توانید مساله و اهمیت و ضرورت آن را بنویسید و پرسش های پژوهش خود را طراحی کنید.

همواره برای پژوهشگران تازه کار دشوار است که چگونه و از چه من‏ظری پژوهش خود را آغاز کنند. به زعم پوپر علم محصول ذهن انسان است و نقطه شروع آن همیشه با طرح مساله یا بروز یک موقعیت مسئله آفرین همراه است. سپس به دنبال آن راه حل های به کار گرفته می شود تا مساله را حل کنیم. این راه حل ها می تواند نظریه ها، فرضیه ها یا حدس ها باشد. سپس با حذف خطاهایمان و راه حل های نادرست، مساله را حل می کنیم و یاد می گیریم.

با این مقدمه باید گفت روش شناسی پژوهش بحث درباره روش های پژوهش و تدابیری که برای پاسخ به سوال پژوهش بکار می گیریم. به این ترتیب وقتی دغدغه یا مساله ای در ذهن شما شکل گرفت باید به این بیاندیشید چگونه می توانم این مساله را حل کنم و با چه رویکرد و روشی؟!!

پس دیدگاه غالب در پژوهش، پژوهش برای حل مسئله است نه پژوهش برای پژوهش.

قصد دارم در مقاله آینده بر روی مبانی و متغیر های پژوهش مطالبی را با شما به اشتراک بگذارم. در ابتدا مناسب دیدم کمی با مبانی روش شناسی پژوهش آشنا شوید تا درک مباحث آینده برای شما آسان تر باشد.

پارادایم در روش شناسی پژوهش

در روش پژوهش با سه پارادایم شامل 1) پارادایم اثبات گرایی یا پوزیتیویسم، 2) پارادایم تفسیری، 3) پارادایم انتقادی مواجه هستیم. این سه پارادایم با ترسیم مسیر پژوهش های علمی و تعیین اهداف، چگونگی حرکت محقق را در مسیر پژوهش (روش پژوهش) تعیین می کند.

حتما می پرسید پارادایم یعنی چه؟ پارادایم جهت گیری و راهبرد پایه ای به تئوری و پژوهش است. کلا پارادایم نظام فکری برای پژوهشگر ایجاد می کند. اولین گام در روش شناسی پژوهش است.

در این نظام فکری، پیش فرض های اساسی، سوالات مهمی را که باید پاسخ داده شوند، معماهایی که باید حل شوند و فنون تحقیقاتی را که باید به کار گرفته شوند، شامل می شوند.

پس قبل از اینکه شروع به کار کنید، بایستی هدف پارادایمی خود را مشخص کنید.

یعنی  اگر هدف تحقیق شما توصیف است متعلق به سه پارادایم فکری مذکور است؛ به عبارتی با رویکرد اثباتی یا تفسیری یا انتقادی قصد توصیف یک پدیده را دارید؛ اگر هدف اکتشاف است متعلق به پارادایم تفسیری است؛ اگر هدف تبیین و پیش بینی است مربوط به پارادایم اثباتی است و اگر ایجاد تحول است متعلق به پارادایم انتقادی است.

پس تاکید می کنم وقتی مساله و سوال پژوهشی شما مشخص شد، باید به این موضوع توجه کنید رویکرد پارادایمی شما چیست؟ چون تعیین رویکرد پارادایمی جهت گیری شما را در پژوهش مشخص می کند. مسیر پژوهش را برای شما روشن می کند. سردرگمی شما را کاهش می دهد.

برای مثال می خواهید بدانید ایام قرنطینه چه تاثیری بر روابط خانوادگی مردم گذاشته است؟ اگر بخواهید با تعدادی پرسش چندگزینه ای و دادن پرسشنامه این تاثیر را بسنجید و پدیده مورد نظر را با آمار و داده های کمی توصیف و تبیین کنید، رویکرد پارادایمی که در پیش می گیرید پارادایم اثباتی است. اگر بخواهید با افراد خانواده و متخصصان مصاحبه کنید و ابعاد روانشناختی یا جامعه شناختی یا تاثیر اقتصادی قرنطینه را کشف کنید، رویکرد پارادایمی اکتشافی و انتقادی را در پیش می گیرید.

انواع پژوهش براساس هدف و سوال پژوهش

به غیر از تقسیم روش شناسی پژوهش بر مبنای اهداف پارادایمی، می توان پژوهش را با توجه به هدف و سوال پژوهش، به پژوهش بنیادی، کاربردی و توسعه ای دسته بندی کرد.

پژوهش بنیادی با هدف گسترش مرزهای دانش انجام می شود. هدف کسب دانش و آگاهی بدون توجه به کاربرد و ارزش آن در ایجاد تغییرات اجتماعی است.  در واقع در پژوهش بنیادی از نبود دانش کافی درباره چیستی، چرایی و یا چگونگی پدیده یا موضوعی مشخص در بافتی مشخص دلالت دارد. مثلا اینکه به دلیل نبود دانش کافی درباره قابلیت‌های شبکه‌های اجتماعی (مثلا فیس‌بوک) در مدارس ایرانی، از قابلیت‌های این شبکه‌ها آنگونه که باید استفاده نمی‌شود. مسئله پژوهش حول محور این شکاف دانشی طراحی می‌شود و هدف پژوهش می‌شود پر کردن این شکاف دانشی از طریق تولید نظریه‌ها و مدل‌هایی که می‌توانند به فهم چیستی، چرایی و چگونگی شبکه‌های اجتماعی در بافت مدارس کمک ‌کنند (دکتر مریم نظری، 1398).

پژوهش کاربردی اساسا به هدف حل مشکلات در جهت تامین سعادت و رفاه مردم انجام می شود.  به عبارتی مسئله به دلیل نبود دانش کافی درباره چگونگی بهره‌برداری از قابلیت‌های پدیده موردنظر به وجود می‌آید. مثلا اینکه برای استفاده از قابلیت‌های فیس‌بوک در آموزش‌های مدرسه‌ای ایران معلمان باید چه توانمندی‌هایی داشته باشند؟ به چه زیرساخت‌های فرهنگی و فناورانه‌ای نیاز است؟ و این منابع چگونه قابل تامین هستند؟

پژوهش توسعه ای اساسا مسئله به دلیل نبود دانش کافی درباره چگونگی پیاده‌سازی قابلیت‌های پدیده موردنظر به وجود آمده است. مثلا برای اینکه معلمان ایرانی بتوانند از قابلیت‌های فیس‌بوک در آموزش درس ریاضی استفاده کنند باید چه سرفصل‌های آموزشی را فرابگیرند و منابع پشتیبان آنها باید حاوی چه محتوایی باشد؟

انواع پژوهش براساس ماهیت داده ها

پژوهش را می توان براساس ماهیت داده ها به پژوهش کمی و کیفی و آمیخته تقسیم بندی کرد. طرح رویکرد کمی متاثر از پارادایم اثباتی و طرح رویکرد کیفی  متاثر از پارادایم های تفسیری و انتقادی در نگرش محققان است.

در پژوهش کمی به شمارش و اندازه گیری موارد و خصیصه های مورد مطالعه خود می پردازد. هدف تعمیم پذیری، پیش بینی و تببین علت است. روند کار شروع با فرضیه یا نظریه است. نمونه گیری و دستکاری و کنترل آزمودنی ها صورت می گیرد. از ابزارهای کمی برای اندازه گیری و انجام آزمایش استفاده می شود. داده ها به اعداد تبدیل و از آمار به طور گسترده استفاده می شود. نوع داده ها در پژوهش کیفی عدد و آمار است.

در پژوهش کیفی درصدد جمع آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعاتی است که از طریق مشاهده یا مصاحبه بدست می آید. بر معانی، مفاهیم، تعاریف، مشخصات، استعاره ها، سمبل ها و توصیف پدیده ها متمرکز است. در سطحی محدودتر ولی با عمق بیشتری به موضوع می پردازد. نمونه گیری انجام نمی شود و در حین انجام پژوهش مشخص می شود که تعداد نمونه چقدر باشد. دغدغه آن تعمیم نیست و اهمیت ثانویه دارد. به یک نظریه می رسد که قابل تعمیم نیست. به شدت ذهنی است و برای جمع آوری اطلاعات از مصاحبه های عمیق و گروه های متمرکز برای امکان تعامل عمیق بین محقق و آزمودنی استفاده می کند. فرضیه وجود ندارد. هدف مفهوم سازی، تفسیر و ساخت نظریه است. از آمار کمتر استفاده می کند و بیشتر تحلیل، کلامی و کیفی است. نوع داده در پژوهش کیفی مفاهیم و نظریه ها است.

در پژوهش آمیخته استفاده از دو رویکرد کمی و کیفی به طور همزمان در یک پژوهش است. پژوهشگر را قادر می سازد تا فنون، روش ها، رویکردها، و مفاهیم پژوهش کمی و کیفی را در یک مطالعه ترکیب و به خدمت بگیرد، و به تعبیری می توان روش مذکور را  ترکیبی از روش های کمی و کیفی در یک مطالعه به منظور بهبود کیفیت مطالعه قلمداد کرد.

انواع پژوهش براساس زمانی

تقسم بندی پژوهش براساس زمانی شامل مقطعی، طولی و دلفی است.

در روش مقطعی، گردآوری اطلاعات درباره یک یا چند صفت فقط در یک مقطع زمانی  انجام می شود. برای مثال بررسی تاثیر شبکه های اجتماعی بر هوش هیجانی کودکان یعنی گردآوری اطلاعات آن در طی یک ماه یا یک هفته انجام می شود.

در روش طولی، گردآوری اطلاعات در بازه های مختلف انجام می شوند. به این ترتیب رابطه متغیرها از نظر تغییرات در طول زمان  بررسی می شود. برای مثال بررسی تاثیر آموزش سواد اطلاعاتی بر دانشجویان ابتدا آزمونی قبل از آموزش در مورد میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان انجام می شود. سپس به دانشجویان آموزش سواد اطلاعاتی داده می شود. بعد از آموزش میزان تغییر سواد اطلاعاتی آنان بررسی می شود که آیا آموزش تاثیر داشته است یا خیر.

در روش دلفی اگر بخواهیم اجماع نظرات یک جمع یا گروهی از متخصصان درباره موضوعی خاص را بدانیم از روش دلفی استفاده می کنیم. برای مثال نظر متخصصان درباره آموزش مهندسی

انواع پژوهش براساس نحوه گردآوری داده ها

انواع پژوهش از نظر نحوه گردآوری داده ها روش اسنادی یا کتابخانه ای و روش میدانی است.

در روش اسنادی یا کتابخانه ای داده ها با جستجو و مطالعه منابع و اسناد کتابخانه ای و بررسی محتوای آنها بدست می آید برای مثال تحلیل محتوای مقالات حوزه مهندسی

در روش میدانی پژوهشگر داده ها را به شیوه پیمایشی یا آزمایشگاهی یا حضور در عرصه واقعی گردآوری می کند.

پس هنگامی که پژوهش خود را شروع می کنید؛ از خود این پنج سوال را بپرسید:

1. رویکرد پارادایمی شما در این پژوهش چیست؟ اثباتی/ تفسیری/انتقادی
2. نوع پژوهش شما از نظر هدف و سوال پژوهش چیست؟کاربردی/ بنیادی/ توسعه ای
3. نوع پژوهش شما از نظر ماهیت داده ها چیست؟ کمی/ کیفی/ آمیخته
4. نوع پژوهش شما از نظر زمانی چیست؟ مقطعی/ طولی/ دلفی
5. نوع پژوهش شما از نظر نحوه گردآوری داده ها چیست؟ اسنادی/ میدانی (پیمایشی، آزمایشگاهی، در عرصه واقعی)

باید توجه داشته باشید این تقسیم بندی ها همزمان در پژوهش شما وجود دارد. پاسخ به این سوالات روش شناسی پژوهش شما را تعیین می کند و باعث می شود مسیر حرکت شما در پژوهش روشن و به دور از ابهام باشد و بدون سردرگمی و اضطراب این مسیر را به خوبی طی کنید.